LAZCA

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Lazca Lazuri-ლაზური
Konuşulduğu ülkeler:	Türkiye, Gürcistan, Almanya, Avrupa
Konuşan kişi sayısı:	150.700[1]-250.000[2]
Sıralama:	{{{sıra}}}
Dil Grubu Sınıflandırma:	Güney Kafkas Dilleri
Resmî Durum
Resmî dil olduğu ülkeler:
Dili düzenleyen kurum:	Tiflis Üniversitesi
Alfabe:	Laz alfabesi, Gürcü alfabesi
Dil Kodları
ISO 639-1	{{{iso1}}}
ISO 639-2	{{{iso2}}}
SIL	{{{sil}}}
Not: Bu sayfa Unicode ile kodlanmış IPA fonetik sembolleri kullanıyor olabilir.
Ayrıca bakınız: Dil – Dil aileleri Vikipedi'nin Lazca sürümü

Lazca (Lazca: Lazuri / ლაზური; Gürcüce Çanuri / ჭანური veya Lazuri / ლაზური ), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye' ile paylaştığı Batumdaki Sarp köyüne dek yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan bir dildir.

Coğrafi dağılım [değiştir]

Laz halkının otoktan olarak yaşadığı Hopa (Xopa), Borçka (sadece 3 köyde), Arhavi(Ark'abi) , Ardeşen (Art'aşeni), Fındıklı (Vitz'e), Pazar (Atina) ilçelerinin yanısıra 1877-78 Osmanlı -Rus savaşı (93 harbi) ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde Akçakoca, Sapanca, Yalova, maşukiye, Karamürsel, Gölcük, Düzce, İzmit kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır ^[3]. Bunun yanısıra Gürcistan’ın Batum kentinin 5 köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği’nin sürgün politikaları neticesinde Lazlar'ın sürgüne gittiği; Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Yunanistan, Estonya gibi ülkelerde sağ kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.Maddî sebepler sonucu göçedilen; Almanya, Hollanda, Fransa gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır.^[4].

Dil özellikleri [değiştir]

Lazca, Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte Güney Kafkas dil ailesine ait bir dildir. Bazı dil bilimciler birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazca'yı Zan dili ya da Kolhis dili olarak tanımlamaktadırlar. Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda sessiz harfe (consonant) sahip olup, diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi sessizleri ve Hopa ve Borçka (Çhala) dialektinde kullanılan uvular (küçük dil) sessizi (consonat) /q/ harfini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin, consonant sayısı bakımımdan en zengin dilidir. Lazca özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.

Lehçeler [değiştir]

Niko Marr (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazca’nın, Hopa (Hopa’da konuşulur), Vitze-Arhavi (Fındıklı ve Arhavi’de konuşulur) ve Pazar (Pazar ve Ardeşen’de konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır.Ama esasında Lazca'yı iki grupta: 1.Doğu(Hopa-Arhavi) ve 2.Batı(Pazar, Ardeşen) olarak incelemek daha doğrudur.Ve Lazca'nın şiveleri lehçe olacak kadar farklılaşmamıştır.

• Hopa, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
• Arkabi, (Arkabi-არქაბი ; Vitze-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur.
• Çxala; Borçka ilçesi Düzköy(Çxala) köyünde konuşulur.
• Atina, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur.
• Art'aşeni, (Art'aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur.

Lazca'nın Şivesel Dağılımı

Lazca’nın Atina(Pazar) şivesi Türkçe ve Yunanca’dan fazlaca etkilenmiştir.Ardeşen ve Çamlıhemşin şivesi; Atina şivesine parallellik gösterir.Fındıklı ve Arhavi şivesi ise Atina’ya nazaran Türkçe’den daha az etkilenmiştir.Hopa şivesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelce’ye en fazla benzeyen şivedir.Borçka’nın Düzköy(Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir şiveye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir. Örneklerle Lazca'yı şiveleriyle karşılaştırmak gerekirse:

• Türkçe: Meryem ineği bahçeye saldı !

• Atina(Pazar) = Mariam puci livadis kamoşk’u !
• Art’aşeni(Ardeşen) = Mariam puci livadişa kamuça !
• Vitze(Fındıklı) = Mariamik puci livadiz kamoşku  !
• Arkabi(Arhavi) = Mariamik puci ont’ulez kamoşku !
• Xopa(Hopa)-Batum = Mariamik puci ontules kamoçkvu !
• Çxala(Borçka- Düzköy) = Mariamik puci baxças hoduluçvu !

Gramer [değiştir]

Lazca bir fiil dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı (prefix) vardır.Bazı fiil önekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazca`da; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı ,başladığı yer (sağ,sol,üst,alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiç bir şekilde değişmez.Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.

Lazca'nın Şivesel Farklılıkları [değiştir]

Tarihçe [değiştir]

20.yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda; Kiril, Gürcü ve Arap alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların M.Ö. 6-7 yy ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticari ve kültürel ilişki döneminde Yunanca yazı yazdıkları, tapınaklarına Yunanca harflerle yazılar yazdıklarını biliyoruz.Hatta Lazların Kudüs’te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin olduğunu da biliyoruz.Alman araştırmacı Rosen tarafından 1843 te yayınlanmış çalışması Lazca üzerine yapılmış ilk bilimsel çalışmalardan birisidir.

Abhazya'da Lazca olarak basılmış bir Lazca gazete "Mç'it'a Murutsxi(Kızıl Yıldız)"

Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, İlk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre , Hopalı Faik Efendi’nin başlattmıştır.1920’lerde İskenderi 3'it'aşi(ისენდერი წიტაში) Sohum’da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında "Alboni" adlı alfabeyle kendisine ait "OK'İTXUŞİ SUPARA"(Okuma Kitabı) adlı ders kitapıyla Lazca eğitim verdi.Sonra yine Abhazya’da MÇİTA MURU3Xİ (Kızıl Yıldız) gazetesi ^[5] yayımlanıp, Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı.1930’larda Atatürk’ün aracılığı ile Türkiye’ye getirilen Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitabta Paris’te yayımladı.

İlk defa 1984’te Almanya’da edebiyat öğretmeni Fahri Kahraman’ın alfabesi Laz alfabesi olarak kabul gördü. Alfabe Latin kökenliydi.Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu.1991’te Osman Tamtruli’ye ait "NANA NENA" isimli Lazca ders kitabı Almanya’da yayımlandı.1992'te Lazuri Ambarepe(Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya’da yayına başladı. Ardından "PARPALİ(kelebek)" dergisi geldi.Ardından alfabe OGNİ SK'ANİ NENA isimli Türkiyeli Lazlar’a ait ilk Lazca dergiyle Türkiye’de kullanıldı.Ve MJORA ve SİMA gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıktılar.Günümüzde kabul gören alfabe budur.

Örnekler [değiştir]

• Hayır = Va (ვა)
• Ben = Ma (მა)
• Sen = Si (სი)
• Senin = Skani (სქანი)
• Benim = Çkimi (ჩქიმი)
• Merhaba = Gegacginas / Xelak’aoba (გეგაჯგინას / ხელაკაობა)
• İyi günler = K’ai dğalepe (კაი დღალეფე)
• İyi akşamlar = K’ai serepe (კაი სერეფე)
• Hoşgeldiniz = K’ai moxtit (კაი ბოხთით)
• Teşekkürler = Mardi (მარდი)
• Çok teşekkürler = Didi mardi (დიდი მარდი)
• Nasılsın = Muç’ore (მუჭორე)
• İyiyim = K’ai vore (კაი ვორე)
• Çok mutluyum= Dido xelebas vore (დიდო ხელაბას ვორე)
• Allah iyilik versin = Ğormotik k'aoba mekças (ღორმოთიქ კაობა მეკჩას)
• Trabzon = T’amt’ra (ტამტრა)
• Londra = Londoni (ლონდონი)
• Tiflis = Tbilisi (თბილისი)
• İstanbul = Mpoli (მპოლი)
• Zonguldak = Zongoli (ზონგოლი)
• Türkiye = Turkona / Turketi (თურქონი / თურქეთი)
• Almanya = Germania (გერმანია)
• Abhazya = Apxazeti (აფხაზეთი)
• Lazistan = Lazona (ლაზონა)
• Oğlan = Biç’i (ბიჭი)
• Kız = Bozo (ბოზო)
• Kitap = Supara (სუპარა)
• Arkadaş = Megabre (მეგაბრე)
• Aşk = Qoropa (ყოროფა)
• Ne işi yapıyorsun? = Mu dulya ikim? (მუ დულჲა იქიმ?)
• Lazca biliyor musun? = Lazuri giçkini? (ლაზური გიჩქინი?)
• Adın nedir ? = Skani coxo muren? (სქანი ჯოხო მურენ?)
• Nerelisin? = Sonuri re? (სონური რე)
• Seni seviyorum = Ma si maoropen (მა სი მაოროფენ)
• Kaç yaşındasın ? = Muk'o tzaneri re? (მუკო წანერი რე?)
• Yirmi yaşındayım = Ma eç tzaneri vore ( მა ეჩ წანერი ვორე)
• Lazca kitaplar okuyor musun ? = Lazuri svarape ik'itxupi? (ლაზური სვარაფე იკითხუფი?)